De provincie Groningen telt, ondanks het relatief kleine oppervlak en het lage aantal inwoners, een ongekend hoge dichtheid aan kerken. Schattingen gaan uit van meer dan 400 religieuze gebouwen verspreid over de gemeenten. Dit hoge aantal is goed te verklaren aan de hand van de geschiedenis van Groningen.
Al vanaf de middeleeuwen zijn er kerken gebouwd in Groningen. De ontginning van het veenweidegebied en de opkomst van landbouwgemeenschappen zorgden ervoor dat er overal in de provincie kleine dorpskerken verrezen. Elke nieuwe nederzetting had behoefte aan een eigen plaats van samenkomst en godsdienstbeleving. Daarnaast speelde de verzuiling een rol: verschillende religieuze stromingen binnen het christendom stichtten vaak hun eigen kerken.
In de 16e eeuw kwam hierbij de Reformatie, waarbij Groningen als een van de eerste Nederlandse gewesten overging op het protestantisme. Dit betekende niet alleen een andere invulling van de eredienst, maar ook de bouw van nieuwe protestantse kerkgebouwen. De oude rooms-katholieke kerken bleven vaak wel behouden als hervormde kerk.
Ook in latere eeuwen, toen de bevolking flink groeide door ontginningen, verrezen veel nieuwe kerken. Daarnaast bleven de bestaande gebouwen vaak in gebruik door de versplintering in gereformeerde en hervormde gemeenten.
Zelfs toen de ontkerkelijking in de 20e eeuw een forse afname van het aantal kerkgangers met zich meebracht en veel gemeenten fuseerden, werden de meeste historische gebouwen als cultuurhistorisch erfgoed behouden.
Zo verklaart de lange geschiedenis van religieuze bouwactiviteit in Groningen het hoge aantal van naar schatting meer dan 400 kerken in de relatief kleine provincie vandaag de dag. Het geven de provincie een uniek cultureel landschap.
Bouwstijlen in beeld
In de provincie Groningen zijn verschillende historische bouwstijlen van kerken te vinden, die de rijke geschiedenis weerspiegelen. Zo dateren de meeste kerken uit de romaanse periode en de gotische periode, welke respectievelijk liepen van de 11e tot de 13e eeuw en van de 13e tot de 16e eeuw. Uit deze tijden stammen tal van eenvoudige dorpskerken met kleine rondboogramen en dikke muren.
Ook elementen van latere bouwstijlen hebben hun sporen nagelaten. Met name uit de barokperiode, van de 17e en 18e eeuw, zijn veel kerkinterieurs met hun rijk versierde preekstoelen en orgels bewaard gebleven. Ook de neogotiek, een revitalisering van gotische stijlkenmerken in de 19e eeuw, is op veel plaatsen terug te zien, bijvoorbeeld in de spitse torenspitsen.
Enkele bijzondere kerken springen er qua bouwstijl uit. Zo laat de beroemde Martinitoren in de stad Groningen met zijn 110 meter de noordnederlandse baksteengotiek zien. Ook de Aa-kerk en Der Aa-kerk in stadsstijl, met hun lange smalle vensters en steile daken, zijn uitzonderlijk en getuigen van de hoogtijdagen van de Hanzestad Groningen in de late middeleeuwen.
Kortom, de vele kerken in Groningen geven een gevarieerd beeld weer van de architectonische ontwikkeling in de provincie door de eeuwen heen. Van eenvoudige landschappelijke romaanse kapellen tot rijkversierde stadsparochies getuigen zij van het diepe religieuze leven dat Groningen ooit kende.
Erfgoed in stand houden
De provincie Groningen telt een ongekend aantal historische kerken, dat teruggrijpt op een lange religieuze geschiedenis. Om dit waardevolle cultureel erfgoed te bewaren voor toekomstige generaties, staan ruim 200 kerken op de monumentenlijst. Hiermee erkent de overheid hun bijzondere architectonische, historische en cultuurhistorische waarde.
Organisaties als de Monumentenwacht Groningen zetten zich belangeloos in om deze gemarkeerde gebouwen te restaureren en in stand te houden. Met grote restauratieprojecten wordt voorkomen dat eeuwenoude constructies verloren gaan aan verval. Zo wordt het metselwerk gereinigd en hersteld, daken gereviseerd en interieurs opgeknapt.
Ook particuliere eigenaren ontvangen ondersteuning bij onderhoud en renovaties. Zo blijft de rijke geschiedenis zichtbaar voor toekomstige generaties. Waar mogelijk wordt de oorspronkelijke staat zoveel mogelijk hersteld.
Daarnaast zijn op meerdere plekken in de provincie de ruïnes van kerktorens als cultuurhistorisch monument bewaard. Hoewel deze torens hun kerk niet overleefden, getuigen zij nog steeds van vervlogen tijden. Met behoud van dit religieuze erfgoed behoudt Groningen zijn bijzondere identiteit en wordt historisch bewustzijn gekweekt.
Kerkgebruik van nu
Hoewel de secularisatie en kerkverlating in Nederland een forse afname van het traditionele kerkbezoek met zich meebrachten, gedijen er in Groningen nog steeds religieuze gemeenschappen. Ongeveer 100 monumentale kerken worden actief gebruikt voor wekelijkse kerkdiensten of andere religieuze bijeenkomsten.
Met name protestantse gemeenten maken nog dankbaar gebruik van de vele historische gebouwen verspreid over de provincie. Waar mogelijk zijn de prachtige interieurs in ere hersteld. Met orgelmuziek, gezang en preken houden zij de eeuwenoude traditie van het kerkgaan in stand.
Andere voormalige kerken hebben een nieuwe functie gekregen. Zo zijn enkele gebouwen ingericht als museum over de lokale geschiedenis. Bezoekers leren over bijvoorbeeld de Reformatie of het dorpsleven van weleer.
Weer andere gebouwen geven met hun markante torens alleen nog maar identiteit aan het landschap en dorpsgezicht. Hoewel niet meer actief gebruikt voor erediensten, herinneren ze dagelijks aan het diepe religieuze verleden van Groningen.
Zo blijft een groot deel van het culturele erfgoed voor altijd bewaard en zichtbaar in de provincie, ondanks het veranderde kerkelijke landschap.
Een schat aan informatie
De honderden kerken in Groningen herbergen een schat aan historische informatie. In de vaak eeuwenoude archieven zijn tal van administratieve gegevens terug te vinden over de geschiedenis van de lokale gemeenschappen. Zo bevatten de kerkenregisters gegevens over geboorten, huwelijken en overlijdens sinds de 17e eeuw.
Ook zijn collecties aanwezig met voorwerpen, documenten en foto’s die het verleden helpen reconstrueren. Zo zijn er soms oude prenten, tekeningen, boeken of zelfs oude ambtsketens bewaard gebleven. Deze geven inzicht in onderwerpen als de dagelijkse religieuze praktijk, de achttiende-eeuwse beeldenstorm of de regionale industriegeschiedenis.
Voor historici, genealogen en lokale heemkundeverenigingen vormen de kerken een regelrechte schatkamer aan details over de eigen wortels en de sociale structuur uit het verleden. Met gegevens over families en namen kan de stamboom teruggevolgd worden tot ver voor de negentiende-eeuwse burgerlijke registers.
Door digitalisering worden steeds meer van deze archivalia en collectiestukken online toegankelijk gemaakt. Zo blijft deze bron van kennis voor iedereen raadpleegbaar en kan het collectieve geheugen van Groningen voor altijd bewaard blijven.